W czwartym numerze magazynu Spichlerz omawialiśmy dzierżawę, jej cechy oraz poszczególne przepisy związane z tym rodzajem umowy. Z omówienia tego wynikało m. in., że umowa dzierżawy jest czynnością dwustronnie zobowiązującą, z jednej strony wydzierżawiający zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz do używania i pobierania pożytków, a z drugiej strony tego stosunku dzierżawca zobowiązuje się płacić wydzierżawiającemu umówiony czynsz, a więc każda ze stron tego stosunku posiada swoje prawa, ale też i obowiązki wobec drugiej strony. Równie popularna w stosunkach wiejskich umowa użyczenia różni się w tym względzie od dzierżawy tym, że jest przykładem umowy jednostronnie zobowiązującej, a więc umowy, w której tylko jedna strona jest zobowiązana do świadczenia na rzecz drugiej strony.
Podstawa prawna
Umowę użyczenia regulują przepisy ustawy Kodeks cywilny w artykułach od 710 do 719. Przez umowę użyczenia użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy. Najistotniejszą więc różnicą pomiędzy dzierżawą a użyczeniem, jest to, że osoba biorąca rzecz w użyczenie nie jest zobowiązana do wykonywania jakichkolwiek świadczeń w stosunku do użyczającego, w szczególności nie ma obowiązku zapłaty czynszu. Podobnie jak przy umowie dzierżawy rzeczą oddaną do używania może być zarówno nieruchomość jak i rzecz ruchoma. Przykładem rzeczy oddanej w używanie w ramach umowy użyczenia może być nieruchomość rolna wchodząca w skład gospodarstwa rolnego, albo zwierzę hodowlane pochodzące z takiego gospodarstwa. Należy jednak podkreślić, że biorący w używanie rzecz nie jest uprawniony do pobierania z niej pożytków. Jest to kolejna istotna różnica pomiędzy umową użyczenia, a umową dzierżawy. Niemożność pobierania pożytków z rzeczy, a jedynie jej używanie powoduje, że ten typ umowy ma miejsce najczęściej pomiędzy członkami rodziny np. w sytuacji, gdy dorosłe dziecko zamieszkuje w domu swoich rodziców. Chcąc ująć ten stan w pewne ramy prawne można stwierdzić, że rodzice użyczają dorosłemu dziecku swoją nieruchomość do używania w celu mieszkania w niej.
Forma umowy
Użyczenie może być czasowo ograniczone lub też nieograniczone. Umowę użyczenia zawiera się w dowolnej formie. Może być to forma ustna, pisemna jak również forma aktu notarialnego. Wszelkie zmiany oraz rozwiązanie stosunku umownego musi odpowiadać formie, w jakiej umowa ta została zawarta. Należy podkreślić, że podobnie jak przy umowie dzierżawy użyczającym może być zarówno właściciel rzeczy oddanej w używanie jak i jedynie jej posiadacz. Odnosząc powyższe do wspomnianego użyczenia między członkami rodziny można podać przykład użyczenia, w którym najemca nieruchomości na cele mieszkaniowe użycza nieruchomość również w celach mieszkalnych swojemu domownikowi, którym jest np. dorosłe dziecko. Istotą umowy użyczenia jest jej bezinteresowny charakter. Jak wcześniej wskazano, użyczający nie otrzymuje żadnych świadczeń ze strony korzystającego z rzeczy, a więc intencją użyczającego jest zawsze dobroczynność, chęć wynagrodzenia lub pomocy innej osobie.
Niezbędne elementy umowy
W umowie użyczenia istotnym elementem jej wykonywania jest sposób korzystania z rzeczy oddanej do używania. Jeżeli umowa nie określa sposobu używania rzeczy, biorący może rzeczy używać w sposób odpowiadający jej właściwościom i przeznaczeniu. Niezależnie od natury rzeczy oddanej w używanie, strony umowy użyczenia mogą określić sposób korzystania z rzeczy, i wtedy to postanowienie w umowie użyczenia ma pierwszeństwo przed charakterem i przeznaczeniem danej rzeczy. W przypadku braku postanowień umownych na temat sposobu korzystania z rzeczy należy sobie odpowiedzieć na pytanie jaka jest natura oddanej w używanie rzeczy oraz jakie jest jej przeznaczenie, dopiero taka analiza pozwoli na zgodne z przepisami używanie rzeczy w ramach umowy użyczenia. Jeżeli korzystający z rzeczy używa jej w sposób sprzeczny z umową lub jej przeznaczeniem wówczas jest on odpowiedzialny za ewentualne zniszczenie lub uszkodzenie rzeczy.
Podobnie jak w umowie dzierżawy korzystający z rzeczy nie jest uprawniony do jej oddania innej osobie do używania bez zgody użyczającego. Należy podkreślić, że zgoda użyczającego może być wydana w dowolnym momencie trwania umowy, zarówno w chwili jej zawarcia jak i w chwili jej wykonywania. Zgoda powinna odpowiadać formie umowy użyczenia.
Szczegóły finansowe
Kolejnym istotnym elementem umowy użyczenia jest konieczność ponoszenia przez używającego kosztów, nakładów i wydatków na rzecz oddaną w używanie. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego biorący do używania ponosi zwykłe koszty utrzymania rzeczy użyczonej. Zwykłe koszty utrzymania to wydatki, które pozwalają na zachowanie rzeczy w dotychczasowym stanie, a więc niedopuszczenie, aby rzecz uległa zepsuciu lub pogorszeniu. Zwykłe koszty w przypadku użyczenia mieszkania stanowią przede wszystkim koszty eksploatacji mediów (elektryczności, wody, ogrzewania), ale mogą to być również drobne remonty i naprawy. W przypadku oddania w użyczenie nieruchomości rolnej zwykłym kosztem może być utrzymanie stanu żyzności gleby poprzez chociażby jej nawożenie. Wracając do przykładu użyczenia zwierząt hodowlanych, przynależnych do gospodarstwa rolnego, to zwykłym kosztem utrzymania zwierzęcia będzie oczywiście jego karmienie i pojenie. Nakłady zbytkowe poczynione przez korzystającego w celu polepszenia stanu rzeczy oddanej w użyczenie rzadko będą podlegać zwrotowi ze strony użyczającego.
Odpowiedzialność korzystającego
Biorąc rzecz w użyczenie pamiętać należy, że zobowiązani jesteśmy do szczególnej uważności i troski o rzecz. Ustawodawca przewidział w przepisach odpowiedzialność za przypadkową utratę rzeczy oddanej w używanie lub jej uszkodzenie. Odpowiedzialność korzystającego ma miejsce jeżeli używa on rzeczy w sposób sprzeczny z umową, jej właściwościami lub przeznaczeniem, odpowiedzialność ta ma miejsce również, gdy powierza rzecz innej osobie nie będąc do tego upoważniony przez umowę ani zmuszony przez okoliczności, a rzecz nie uległaby utracie lub uszkodzeniu, gdyby jej używał w sposób właściwy albo gdyby ją zachował u siebie. Przyczyny odpowiedzialności używającego można podzielić na dwie kategorie: pierwsza, to używanie rzeczy w sposób sprzeczny z umową lub przeznaczeniem rzeczy, druga przyczyna to oddanie rzeczy w używanie innej osobie bez zgody użyczającego. Jeżeli jako konsekwencja tych zdarzeń nastąpi przypadkowa utrata lub uszkodzenie rzeczy, to osoba biorąca rzecz w użyczenie, poniesie za takie zdarzenie odpowiedzialność, nawet jeżeli utrata lub uszkodzenie rzeczy oddanej do używania ma charakter losowy, a nie zawiniony przez korzystającego. Użyczający może dochodzić od używającego zwrotu rzeczy i odszkodowania za jej uszkodzenie, a w przypadku utraty rzeczy przez korzystającego – samego odszkodowania.
Terminy trwania umów
Umowa użyczenia wygasa z upływem okresu na jaki została zawarta, a jeżeli strony nie ustaliły czasu trwania umowy, gdy biorący uczynił z rzeczy użytek odpowiadający umowie albo gdy upłynął czas, w którym mógł ten użytek uczynić. Użytek z rzeczy odpowiadający umowie można rozumieć jako gospodarczy cel oddania w używanie rzeczy, jeżeli ten cel się ziści, albo upłynął czas kiedy mógł się ziścić umowa użyczenia wygasa. Inną formą zakończenia umowy użyczenia przewidzianą w Kodeksie cywilnym jest żądanie zwrotu rzeczy oddanej w używanie przez użyczającego. Użyczający jest uprawniony do żądania zwrotu rzeczy nawet jeżeli umowa użyczenia miała charakter czasowy jeżeli rzecz stanie się potrzebna użyczającemu z powodów nieprzewidzianych w chwili zawarcia umowy. Inną przyczyną żądania zwrotu rzeczy jest używanie rzeczy w sposób sprzeczny z umową albo właściwościami lub z przeznaczeniem rzeczy, jak również jeżeli korzystający powierza rzecz innej osobie nie będąc do tego upoważnionym przez umowę ani zmuszonym przez okoliczności.
Jak wskazano powyżej umowa użyczenia istotnie różni się od umowy dzierżawy. Do cech szczególnie odróżniających ją od umowy dzierżawy należy jej jednostronny charakter, brak odpłatności oraz brak możliwości pobierania pożytków z rzeczy oddanej w używanie. Te cechy umowy użyczenia sprawiają, że najczęściej jest ona zawierana pomiędzy członkami rodziny lub w stosunkach sąsiedzkich z uwagi na jej bezinteresowny i dobroczynny charakter.